Een van de artiesten die ruim twaalf jaar geleden meewerkten aan de cd Lullabies from the Axis of Evil, een project van de Noorse dichter, platenbaas en cultuuractivist Erik Hillestad, was de Iraanse zangeres Mahsa Vahdat. Twee Perzische wiegeliedjes zong ze toen, waarvan een samen met haar zus Marjan. Het project was geïnspireerd door de beruchte speech van president George W. Bush, waarin hij een hele trits landen op een hoop veegde onder de noemer As van het Kwaad. Het inspireerde Hillestad om met een DAT-recorder de wereld in te trekken om een andere kant van deze eeuwenoude culturen te laten zien, in de gedaante van wiegeliedjes. Een van de landen die hij bezocht, was uiteraard Iran. De vondst die hij daar deed, zou de aftrap vormen voor een opmerkelijke carrière. Onlangs was Hillestad samen met Mahsa Vahdat een paar dagen in Amsterdam en Ton Maas maakte van de gelegenheid gebruik om de zangeres nader aan de tand te voelen over haar achtergrond en haar diverse projecten.

door Ton Maas (tekst en foto's)

Inmiddels geniet Mahsa Vahdat internationale bekendheid, maar destijds was ze zelfs in eigen land geen publieke figuur. Vrouwen mogen er namelijk niet optreden als solist. Hoe heeft Hillestad haar dan gevonden? Vahdat glimlacht: ‘Ik geloof dat hij eerst de Noorse ambassade in Teheran heeft benaderd, maar daar is geen cultureel attaché. Als Noor heb je natuurlijk relaties in de oliebusiness', voegt ze er met een olijke blik aan toe. 'Dus zocht hij via via contact met een oliemaatschappij in Isfahan en daar werkte een vrouw die mijn zus Marjan kende. Zij was het die ons aan Erik voorstelde toen die voor de opnamen naar Iran kwam. Hij maakte die overigens gewoon bij mij thuis. In een van de liedjes op Lullabies kan je nog altijd mijn kat horen miauwen. Ze vonden het blijkbaar niet nodig dat eruit te halen.' Was Vahdat eigenlijk wel actief als zangeres in die tijd? ‘Ik mocht weliswaar niet optreden, maar ik was wel degelijk werkzaam als musicus. Ik gaf zangles aan studenten in Teheran en ik trad af en toe op in het buitenland, in Europa en een enkele keer ook in India.’



Leerling en meester
Op de vraag hoe ze de klassieke Perzische zangkunst onder de knie kreeg, antwoordt Vahdat: ‘Daar zijn in Iran geen officiële opleidingen voor. Je kunt alleen privé studeren bij een meester. Ik heb wel colleges gevolgd aan een universiteit voor vrouwen, maar die hadden alleen betrekking op muziektheorie. Ook beroemdheden als Mohammad Reza Shajarian hebben bij een of meer meesters gestudeerd. Dat gebeurt nog altijd bij de meester in huis. Ik vind die traditie heel waardevol, want het gaat niet alleen om zang en techniek. Je leert ontzettend veel, gewoon door veel tijd in de nabijheid van de leraar door te brengen. Alleen al door te observeren steek je heel wat op. Mijn eerste leraar was Pari Maleki en daarna studeerde ik vele jaren bij Mehdi Fallah. Er waren nog anderen, maar die twee waren het belangrijkst voor me.’

Oma’s stem en poëzie
Vahdat: ‘Ik kom uit een muzikaal gezin. Mijn zus Marjan is weliswaar drie jaar jonger, maar zij begon als eerste te zingen toen we nog klein waren. Allebei zijn we geïnspireerd door onze grootmoeder. Die had nooit les gehad maar kon gewoon heel mooi zingen en kende bovendien een heleboel liederen uit het hoofd. Ze zong de hele tijd en overal in het huis hoorde je haar stem. Ook mijn vader zong graag en was bovendien verslingerd aan poëzie. Zoals je misschien weet, is poëzie voor Iraniërs van levensbelang. Het is de hartslag van het bestaan. Elke Iraniër kent hele gedichten uit het hoofd en dichters spelen al eeuwenlang een belangrijke rol in de samenleving. Zij zijn de vertellers en dragers van de Perzische cultuur. In Iran wordt poëzie beschouwd als een betrouwbare bron van kennis over het cultureel erfgoed.’

Levende traditie
‘Poëzie is niet alleen iets van vroeger. Ook moderne dichters staan in hoog aanzien. Zelf groeide ik vooral op met Hafez en Rumi, maar dat kwam doordat mijn vader erg van hun gedichten hield. Later ontdekte ik de poëzie van moderne dichters als Borough Farrokhzad, Mohammad Ebrahim Jafari en Hooshang Ebtehaj. Als ik zing, kies ik vaak klassieke poëzie, want eigentijdse gedichten laten zich niet altijd makkelijk op muziek zetten. Moderne poëzie is dus voor mij meer een indirecte inspiratiebron. Maar op mijn nieuwe cd A Capella zing ik zowel oude als moderne gedichten.’

Compositie en improvisatie
Op de hoes van die nieuwe cd staat Vahdat als componist van de muziek vermeld. Schreef ze die melodieën op zoals een klassiek componist dat doet, of ontstonden ze uit improvisatie? Vahdat: ‘Dat verschilt per geval. De melodie van het eerste stuk heb ik gecomponeerd, maar niet in notenschrift. Ik heb er aan gewerkt tot het een vaststaande melodie was geworden. In andere stukken hoor je meer improvisatie, met name in de versieringen. Als ik componeer, laat ik altijd ruimte voor improvisatie. Maar als het over versiering gaat – iets dat in de klassieke Perzische zang van groot belang is – wil ik benadrukken dat ik het zelf graag simpel houd. Voor mijn gevoel is een lied het effectiefst als de mensen in de zaal het zelf ook zouden kunnen zingen.’



Mighty Sam McClain
Twee albums maakte Mahsa Vahdat met de Amerikaanse soulzanger Mighty Sam McClain, die anderhalf jaar geleden onverwacht overleed. Hoe kwam die samenwerking tot stand? Vahdat: ‘Het was een idee van Erik. Het sprak me aan, maar ik moest wel eerst bedenken wat voor repertoire zich het best zou lenen voor duetten met iemand uit een heel andere muzikale wereld. Ik koos vooral volksliedjes, want die zijn veel eenvoudiger van structuur dan klassieke Perzische liederen en bovendien was ik er altijd al dol op. Fijn dus dat ik ze voor dit project kon gebruiken. Met hulp van een dichter voorzag ik een aantal oude melodiën van nieuwe teksten. Werken met Sam was voor mij een heel bijzondere ervaring. Wat ons echt tot elkaar bracht, was niet eens zozeer de muziek, maar wat we in ons leven hadden meegemaakt: de uitdagingen van het bestaan, voor mij als vrouw in Iran en voor hem als zwarte man in de Verenigde Staten. Dat smeedde een sterke band tussen ons. Erik en ik hadden eerst nog andere artiesten op het oog, maar toen ik Sam voor de allereerste keer hoorde, voelde ik meteen dat die combinatie wel eens heel goed zou kunnen uitpakken. Het contrast en de wisselwerking tussen onze stemmen maakt het tot iets heel speciaals.’



Het juiste moment
‘Het project met Sam, inclusief de bijdragen van Erik en de Iraanse dichters, kwam tot stand tijdens een soort workshop. Het album, Scent of Reunion – Love Duets Accross Civilizations, werd ook meteen populair in Iran toen het in 2009 uitkwam, bijna gelijktijdig met het oproer bij de herverkiezing van Ahmedinejad. Blijkbaar was er juist in die situatie grote behoefte aan een boodschap van liefde.’ Maar was die cd dan te koop in Iran? Mahsa grijnst: ‘Nee, natuurlijk niet. Maar iedereen brandt kopietjes en die zijn overal te koop, onder of zelfs boven de toonbank, vaak voorzien van een gefotokopieerd booklet. Ik weet dat er ontzettend veel zijn verkocht. Ik krijg daar natuurlijk geen cent voor, maar dat kan me niet schelen. Voor mij is het belangrijkste dat mensen mijn muziek kunnen horen.’

Muziek en de macht van heersers
Mahsa vervolgt: ‘Ik mag dan als vrouw weliswaar niet in Iran optreden, maar niemand verbiedt mij om in Noorwegen platen op te nemen of in Amerika concerten te geven. Voor dictators wordt het steeds moeilijker om de werkelijkheid naar hun hand te zetten. En voor muziek geldt dat die sowieso altijd al haar weg heeft gevonden. Dat is al eeuwen het geval. Want sinds de komst van de islam als officiële religie heeft die op gespannen voet gestaan met muziek. Telkens weer hebben heersers muziek in de ban gedaan, met religie als excuus. Waarom? Omdat ook machthebbers beseften hoe machtig muziek is. Muziek kan mensen veranderen, muziek kan een samenleving veranderen. Dus achter elk verbod op muziek gaat angst schuil, angst voor de kracht ervan.’



Muziek en religie
We duiken wat dieper in de fascinerende geschiedenis van Iran, het land dat vroeger Perzië heette. Vehdat: ‘Een van de redenen dat muziek na de introductie van de shia kon blijven bestaan, is de traditie van taziyeh, een vorm van muzikaal theater waarvan de wortels veel ouder zijn dan de islam. Maar ook in een religieuze setting is muziek soms toegestaan. Als shia-moslims rouwen om Hoessein, wat ze elk jaar doen, gebeurt dat met muziek. En ook binnen het soefisme speelt muziek altijd een prominente rol. Soefikloosters waren eeuwenlang pleisterplaatsen voor musici.’

Hoeders van de muziek
‘Er zijn belangrijke historische figuren aan wie we de overlevering van ons muzikaal erfgoed te danken hebben. Die mensen worden hafezan e mousighi genoemd, hoeders van de muziek. Zij vormen door de eeuwen heen een ononderbroken keten, tot op de dag van vandaag. Ik ben er zelf ook een. Cultuur is in Iran een kwestie van particulier initiatief. Er is geen overheidssteun voor cultuur zoals in het Westen. De overheid speelt vooral een repressieve rol. Zo mogen er op de Iraanse tv nog altijd geen muziekinstrumenten worden getoond. Die traditie van hoeders is dus van vitaal belang voor het behoud van ons cultureel erfgoed.’

Onderzoek en onderricht
‘Vijfentwintig jaar lang heb ik aan heel wat studenten privé-onderwijs gegeven. Ik hield ze altijd voor dat hoewel je in Iran niet officieel van beroep zanger kan zijn, het van groot belang is om de muzikale traditie levend te houden. Iedereen kan ervoor zorgen dat zijn of haar kinderen en kleinkinderen opgroeien met het muzikaal erfgoed van Iran. De negentiende eeuw was in dat kader een cruciale periode. Dat kwam vooral door toedoen van de familie Farahani. Zij waren het die als eersten het belang van het muzikaal erfgoed inzagen en begonnen met het verzamelen en systematisch ordenen van liederen. Daarmee legden ze de basis voor wat je nu het Perzische repertoire kunt noemen. Je had toen een sterke modernistische beweging die onder invloed stond van de Franse cultuur. De sjahs uit die tijd waren niet alleen brute overheersers maar ook grote muziekliefhebbers, dus werd er aan het hof veel muziek gemaakt. Daarmee kwam een einde aan een - voor de muziek althans - sombere periode. De Farahani’s worden beschouwd als redders van het Perzisch muzikaal erfgoed. Zonder hen was dat beslist in vergetelheid geraakt, zo niet verloren gegaan. Dankzij hun inzet om alles vast te leggen en te transcriberen beschikken wij nu over een fantastische bron van informatie.’



Klanken uit het Westen – een handreiking?
Op haar voorlaatste cd Traces of an Old Vineyard wordt Mahsa Vahdat begeleid op piano. Was dat om de muziek toegankelijker te maken voor westerse oren? Vahdat: ‘Nee, niet echt. Dankzij mijn jarenlange samenwerking met Erik Hillestad en zijn label heb ik heel wat bijzonder muzikanten ontmoet. Een van hen is pianist Tord Gustavsen. Met hem samenwerken is natuurlijk anders dan met Iraanse musici, maar de spirituele dimensie van de Noorse muziek komt voor mijn gevoel dicht in de buurt van de Iraanse. Noorwegen is echt een tweede thuis voor me geworden. Vooral de melancholie van de Noren spreekt me erg aan. Ik voel me verbonden met de Noorse ziel, maar uiteindelijk draait het bij elke samenwerking natuurlijk om de persoon, of je een klik met elkaar hebt of niet.’



Een akoestische wereldreis
Mahsa Vahdats nieuwste album A Capella – The Sun Will Rise, bevat opnamen die op totaal verschillende locaties zijn gemaakt, maar altijd op plekken met een bijzondere akoestiek. Hoe kwam dat project tot stand? ‘Ik wilde al heel lang een album maken zonder instrumentale begeleiding, omdat je dan geen enkele bescherming hebt. Het is alsof je in je blootje staat en je gevoelens op een heel directe manier toont. Ook was ik op zoek naar een uitdaging: om echt alle verantwoordelijkheid bij mijn stem te leggen. Het was geen gemakkelijke opdracht, maar ik wilde het echt doen. Het was een labor of love. En doordat we de opnamen op allerlei verschillende plekken maakten, werd het ook een soort pelgrimage. Als je reist, doe je allerlei indrukken op: landschappen, sferen, geuren en mensen. En ik ben daar extreem gevoelig voor.’

Van plan tot uitvoering
‘Omdat ook Erik meteen enthousiast was, besloten we het idee verder uit te werken. In eerste instantie wilden we alle opnamen maken in landen waar Farsi gesproken wordt, zoals Iran en Tadjikistan, maar dat bleek praktisch onuitvoerbaar. Voor mij was vooral belangrijk dat het bijzondere en inspirerende locaties zouden zijn in plaats van een anonieme opnamestudio. Want de diversiteit in locaties zorgt telkens voor een andere sfeer en de ruimte fungeert toch ook als een soort instrument. De eerste opnamen maakten we in Noorwegen en daarna reisden we naar Polen, Frankrijk, Spanje, Turkije enzovoort. In totaal namen we meer dan vijftig liederen op waarvan er 21 op de plaat terecht kwamen.’

Uitdagingen van velerlei aard
Mooi en bijzonder natuurlijk, zo’n album vol verschillende akoestische omstandigheden, maar hoe geef je dat vorm tijdens een tournee? Mahsa: ‘Ik heb al een aantal a capella voorstellingen gegeven, waarbij videoprojecties waren te zien van de ruimten waar de opnamen werden gemaakt. Bovendien combineer ik bij die optredens zang met verhalen vertellen. Ik vertel over de plekken die ik tijdens dit project bezocht en de mensen die ik ontmoette. En over de zoektocht naar geschikte locaties. Sommige kenden we zelf; andere werden gesuggereerd door vrienden en kennissen. In alle gevallen moest de locatie vooraf worden bezocht om getest te worden.’



De meest bijzondere van allemaal
‘Tijdens een verblijf in het oosten van Turkije, op uitnodiging van de Koerdische Academie, hoorde ik van een bijzondere Armeense kerk. En toen Erik voor een kort bezoek over kwam uit Noorwegen, besloten we op onderzoek te gaan. De kerk is inmiddels een museum en we kregen te horen dat er geen sprake kon zijn van opnamen. Dus lieten we alle apparatuur achter in het hotel en namen vervolgens een kijkje. De ruimte was niet alleen prachtig, maar klonk bovendien geweldig. Dus vroegen we nogmaals of we niet toch één lied mochten opnemen. In eerste instantie luidde het antwoord nee, maar na wat soebatten besloot men het oogluikend toe te staan. Tien minuten kregen we en geen seconde langer.’

Tikje sneller vanwege de zenuwen
‘Het moest dus in één keer lukken. Heel anders dan bij de andere opnamen, waar we de locatie vaak een of twee dagen lang ter beschikking hadden. Ook was er geen tijd om de microfoons zorgvuldig op te stellen – ook al omdat we die niet bij ons hadden. Erik had alleen zijn kleine Zoom-recorder met ingebouwde microfoon bij zich, die hij gewoon voor mijn mond hield. Ook was er niet genoeg tijd voor verschillende takes, waaruit later een keuze kon worden gemaakt. Bij het terugluisteren van de opname viel me meteen op dat ik het nummer sneller had gezongen dan normaal, vanwege de spanning, maar we waren allebei enthousiast over het resultaat. En zo werd die “haastklus” een van de hoogtepunten van het hele project, ook omdat het precies honderd jaar na de Armeense genocide was en duizend jaar nadat de kerk was gebouwd.’



Plannen voor de toekomst
Staan er bij Mahsa alweer nieuwe projecten op stapel? ‘Ik ben altijd met verschillende dingen tegelijk in de weer. Een daarvan is mijn volgende cd, die ik ga maken met drie Turkse muzikanten. Twee van hen spelen instrumenten waar ik veel van houd: de kopuz (kleine variant van de saz) en de tanbur (Ottomaanse langhalsluit). De opnamen voor die plaat staan gepland voor komende zomer. Een ander project heeft te maken met de poëzie van Erik Hillestad, die ook de teksten schreef voor mijn albums met Sam, maar dit keer vertaald in het Farsi. Tord Gustavsen zal zorgen voor de muzikale begeleiding, samen met een of twee andere muzikanten.’

Meer over Mahsa Vahdat:
mahsavahdat.com
Kirkelig Kultur Verksted