door Peter van Amstel

Toen de Nederlandse amateurmuzikant Bernard IJzerdraat omstreeks 1940 een oud veldkanonnetje liet omsmelten tot Javaanse gongs en toetsen, kon hij niet vermoeden hoeveel westerlingen na hem het gamelanbrons tot gonzen zouden brengen. Noch, omgekeerd, dat er Javaanse en Balinese componisten zouden opstaan om oude tradities nieuw leven in te blazen met nieuwe, vaak westerse technieken.
 

Nederland-Indonesië
Voor hun prilste gamelanimitaties, nog voor het smelten van het veldkanon, bespeelden IJzerdraat en zijn muziekvrienden de accordeon, gitaren en een koekblik. Na tientallen jaren nauwgezet studeren, imiteren en uitvoeren volgens de Indonesische tradities, in het Tropeninstituut en daarbuiten, na Nederland ook in de Verenigde Staten en de rest van de wereld, veroorzaakte opnieuw een Nederlander een doorbraak: componist Ton de Leeuw. Voor hem was de gamelan een verzameling interessante instrumenten, niet minder en niet meer, en daar schreef hij in 1975 zijn compositie Gending voor – het Nederlandse ensemble dat zich toelegt op het spelen van nieuwe gamelanmuziek, ook tijdens dit festival te horen, ontleende er zijn naam aan.

Frisse figuren met afwaskwast

Het duurde even voordat Javanen en Balinezen de vertrouwde houten of hoornen hamer wilden verruilen voor afwaskwast of strijkstok, en de traditionele patronen voor frisse figuren, maar toen zij eenmaal de smaak te pakken hadden, ging het snel. Er kwam een levendige internationale uitwisseling op gang tussen musici en componisten, met een wederzijdse, vaak diepgaande kennis van elkaars technieken en muzieken. Dat leidde nu eens tot behoedzame aanpassingen (nieuwe toonladders, ongebruikelijke vormen), dan weer tot radicale ingrepen (gongs uit de rekken, verschuivende patronen) of gedurfde combinaties met westerse instrumenten. Accordeon, gitaar of een koekblik zelfs – het zou zomaar weer kunnen. Als weloverdachte toevoeging nu, bij wijze van experiment. Zoiets leidt niet zelden tot prachtmuziek, tot surprises en cadeautjes voor het oor in Oost en West.

Nieuw componeren centraal

Het festival opent met drie uitvoeringen van Opera Java, een grondig bewerkte podiumversie van de gelijknamige film van regisseur Garin Nugroho, met nieuwe muziek van Rahayu Supanggah. In het programma Gamelan Now! staat het nieuwe componeren centraal, met hoogstandjes van Iwan Gunawan uit Bandung, en van de Balinese componist Made Arnawa, die op eigen houtje de minimal music opnieuw uitvond. Op twee avonden, gewijd aan achtereenvolgens Bali en Java, klinkt oude en nieuwe gamelanmuziek in allerlei varianten, waarvan vele met dans.

Internationaal Gamelan Festival Amsterdam, 2 tot en met 11 september in het Tropentheater, www.tropentheater.nl.

Luister ook naar het Concertzenderprogramma Leentjebuur – Een Cyclus van Patronen, donderdag 26 augustus 17.00 uur, zondag 5 september 22.00 uur, of on demand op https://www.concertzender.nl/programmagids.php?date=2010-08-16&month=0&detail=45025