Het oude Book Café in de Zimbabwaanse hoofdstad Harare was een kleine, informele nis boven een supermarkt. Muziek, cabaret, rap, theater, boeklezingen op toneel; bier en discussies in de zaal. Er liepen spionnen rond van de – toen al – hevig paranoïde Zimbabwaanse overheid, maar die mochten hun gang gaan. Jarenlang was het Book Café zo ongeveer de enige plek waar je je artistieke zelf kon zijn. Chiwoniso Maraire, de woensdag overleden Koningin van de mbira, begon in dat café haar carrière.

door Bram Posthumus

De mbira, de Zimbabwaanse versie van de duimpiano, gaf haar hele leven toon en ritme. Dat kan ook bijna niet anders wanneer je vader Dumisani Maraire heet, de legendarische mbiraspeler en leraar. Ze begon al op de duimpiano te spelen toen ze vier jaar was. De voorwaarde was wel dat school er niet onder mocht lijden. Vader had een vooruitziende blik. ‘Dat mbira niet door meiden gespeeld mocht worden, nee, dat speelde bij ons in de familie helemaal niet’, vertelde ze vier jaar geleden aan mijn collega Alberta Opoku.

Muzikale verscheidenheid
Al even ongebonden was de muzikale verscheidenheid die door huize Maraire klonk. ‘Stevie Wonder, Fela, Bob Marley en Miriam Makeba. Die kon pas zingen! Maar ook Europese klassieke muziek, we luisterden naar alles.’ Een verademing na het bekrompen Rhodesië, dat de familie was ontvlucht. Chiwoniso werd geboren in de Verenigde Staten en de Maraires zouden pas weer terugkomen toen het blanke minderheidsregime in 1980 was verwijderd. Terug in eigen land gingen school en muziek gewoon door. Haar eerste band speelde hiphop, maar dan wel met traditionele begeleiding van marimba en natuurlijk mbira.

Zimbabwe na de onafhankelijkheid
In de eerste jaren na de onafhankelijkheid floreerde de muziek als nooit tevoren. Dat veranderde halverwege de jaren negentig. Er was minder geld, clubs gingen dicht, bands hielden op te bestaan, muzikanten vertrokken. Andy Brown, bijvoorbeeld, die in de tweede stad Bulawayo twee innovatieve groepen had geleid: Ilanga en The Storm – ook vertrokken: naar Zuid-Afrika. Bij een bezoek aan zijn thuisland vroeg hij Chiwoniso voor zijn band... en ten huwelijk. Beide gebeurden.

The Book Café
The Book Café ging in 1993 open. Chiwoniso begon daar met het opbouwen van haar eigen repertoire. Logische volgende stap: een eigen album. Dat werd Ancient Voices, een samenwerking met producent Keith Farquharson, zonder wie we waarschijnlijk nooit een solo-cd van haar hadden gehad. Ancient Voices was een sensatie: originele songs, opgebouwd rond de mbira, ingebed in een moderne band die niet bang was voor invloeden van buiten. Waar collega Thomas Mapfumo het bij de roots hield zocht Chiwoniso het avontuur op.

Politiek tumult
Ondertussen stond Zimbabwe in het teken van alsmaar toenemend politiek tumult. Haar eigen leven kreeg er ook een klap van mee. Echtgenoot Brown, een onvoorspelbare en gewelddadige man, haalde het in zijn hoofd liedjes te gaan schrijven in dienst van de regerende partij van president Robert Mugabe. Dat zal niet de enige reden zijn geweest voor de scheiding, maar feit is dat Chiwoniso (ofwel 'Chi', zoals ze haar in Zimbabwe liefdevol noemen) ophoudt met The Storm en niet veel later met Brown.

Rebel Woman
Het werd stil. Chiwoniso nam afstand van de muziekwereld om zich te concentreren op de opvoeding van haar twee kinderen. Weer haalde Farquharson haar over om onder eigen vlag een album op te nemen. Het resultaat was eclatant: Rebel Woman uit 2008, een verwijzing naar de vrouwelijke guerillas die tegen het Rhodesische bewind gevochten hadden en die, zoals alle vrijheidsstrijders zonder politieke connecties, genadeloos uit de Zimbabwaanse geschiedenis waren weg geschreven.

Aanklacht tegen establishment
Zo deelde ze nog een paar stevige klappen uit. ‘Ik woon in een land van dieven’, zingt ze in het Matsotsi, waarin iemand zich afvraagt hoe het nou toch kan dat je niet eens meer geld hebt voor de busreis naar het dorp waar je geboren bent; voor Zimbabwanen een essentieel onderdeel van hun leven. Een aanklacht tegen het Zimbabwaanse establishment, dat van het land een bende maakt.

Trouw
In de voetstappen van haar vader vertrok ze uit dat verstikkende politieke klimaat en ging wonen bij haar zus in Californië. Maar Zimbabwe bleef thuis, net zoals ze het Book Café altijd trouw bleef. Toen het in 2012 gedwongen werd te verhuizen, stond ze klaar om bij de opening van het nieuwe café op te treden. Ze zegde op het laatste moment overstuur af; Andy Brown was overleden. Ze maakte het een jaar later goed door samen op te treden met Stella Chiweshe, de grootmoeder van alle mbira-speelsters. Nog geen maand voor haar dood stond ze, energiek als altijd, in Harare op de planken.

Blijvende inspiratie
Dat ze er, 37 jaar oud, niet meer is vanwege een longinfectie, valt moeilijk te begrijpen. Totdat je je beseft dat ze ziek werd in een land waar de gezondheidszorg volledig is ingestort en de gemiddelde leeftijd van mensen is gedaald… tot veertig. Geen troost voor die twee teenagers die het vanaf nu zonder hun moeder moeten doen. Wel een blijvende inspiratie voor wie de mbira in het hart daagt.

Bekijk hier een van de laatste video-opnamen van Chiwoniso, afgelopen mei gefilmd in bij een optreden in Zimbabwe.

Hier kun je Ancient Voices beluisteren op Spotify.

En hier Rebel Woman

Onze Spotify playlist met beide cd's achter elkaar. Klik hier. 

We maakten een videoplaylist op ons YouTube-kanaal. Klik hier.