Afrika-correspondent Bram Posthumus is al sinds jaar en dag verbonden aan MixedWorldMusic. Zijn standplaats: Bamako, of Ouagadougou, of Dakar, dan wel Abidjan, en soms Den Haag. Afgelopen week was het Lissabon, om de Womex beurs en showcases bij te wonen. Hij luistert, praat en observeert. En schrijft. Lees zijn scherpe analyse.

Karyna Gomes zei het, halverwege haar memorabele showcase: deze stad, Lissabon, is een creoolse stad geworden. Rechtstreeks gevolg van eeuwenlange kolonisatie van de halve wereld door de Portugezen, inclusief Guinee Bissau, haar eigen land. Waar ze niet meer woont, want net zoals veel van haar landgenoten streek ze jaren geleden neer in de Portugese hoofdstad, samen met Angolezen, Kaapverdianen, Brazilianen en ook inwoners van Bangladesh. (Bij mij viel dat kwartje pas bij aankomst: mijn eigen hotelletje, Lisbangla, bleek natuurlijk vernoemd naar het land waar de manager en de meeste van zijn gasten vandaan kwamen…)

Karyna Gomes 

Grens tussen echt gevoel en kitsch
Dat ook deze Womex er eentje zou zijn van de mix stond dus vast. En het is de wens van bijna alle muziekmakers en artiesten dat dat harmonieus verloopt. Karyna Gomes was er op het podium heel expliciet over. Haar optreden was opgetrokken rond een klassieke band (gitaar, bas, drums, toetsen) en een 'tina', een kalebas die op water drijft. Wie haar landgenoot Manecas Costa wel eens heeft gezien, kent het. De tina is volgens Karyna een uitvinding van een vrouw in Guinee Bissau, twee eeuwen geleden. Ze speelde erop en zong aanstekelijke melodieuze liedjes van haar tweede cd, N’na, die vorig jaar uitkwam, zeven jaar na de al even fijne eerste, Mindjer. Ze bespeelde ook de harten van het publiek, dat even een traantje mocht wegpinken bij het horen van een nostalgisch lied over Guinee Bissau - dat overigens maar nét aan de goede kant bleef van de grens tussen echt gevoel en kitsch.
Haar thema: harmonie, en een einde aan dat alsmaar voortwoekerende geweld tegen vrouwen. Karyna brengt berichten uit de samenleving, zoals ze dat ook doet als journalist; ze schrijft voor een onlinemagazine voor de diaspora, Amensagem.pt en werkte ooit, net als ik, voor de helaas verdwenen Nederlandse Wereldomroep. Ze stond op toneel met de legendarische Super Mama Djombo, de band die de soundtrack verzorgde van de geschiedenis van Guinee Bissau, inclusief de jarenlange strijd die pas in 1974 de diep gewenste onafhankelijkheid bracht.

Vrede en harmonie
De moeder van de huidige president van Guinee Bissau komt uit een andere ex-kolonie, Mali. Hier waren het de Fransen die het land opzadelden met een vreemde staatsvorm en een vreemde taal, die je bijna nergens op straat hoort. Eén van de jongere leden van Al Bilali Soudan sprak echter wel Frans, waardoor leider Abellow Yattara aan mij kon uitleggen wat de boodschap is uit zijn land, dat al meer dan tien jaar getormenteerd wordt door zichzelf 'jihadisten' noemende gewapende bandieten: vrede en harmonie. Het mythische Timboektoe, waar deze familiegroep vandaan komt, is een oud kruispunt van invloeden, religies en culturen. In Timboektoe wonen natuurlijk de Tamasheq, zoals alle leden van Al Bilali Soudan dat zijn, maar ook Songhai, de Peul met hun vee, Arabieren en zelfs Bambara uit het verre zuiden van Mali. En mocht er iets vervelends voorvallen, dan bestaan er oude mechanieken om conflicten uit de weg te ruimen. Ook daar speelt muziek een hoofdrol in. Je kunt natuurlijk beter samen takamba dansen dan op elkaar schieten.

Al Bilali Soudan

Takamba! Die hypnotiserende syncopische ritmes waar een zeldzaam elegante dans bij hoort komen oorspronkelijk uit een andere stad, Gao, maar culturele kruisbestuivingen zijn in dit deel van de wereld de norm, dus heeft Al Bilali Soudan een flink aantal stukken op het repertoire staan die in niets verschillen van dat legendarische metrum.

Tehardent
Maar ook in het toch echt heel conservatieve Mali staan tradities onder druk: de tehardent, die elders in West-Afrika 'ngoni' heet en er iets anders uitziet, stond op het punt te verdwijnen volgens Yattara. Maar mede dankzij deze band is de tehardent terug en kan hij dankzij het lichtnet de concurrentie aan met de elektrische gitaar, die bijna alles overnam sinds de rockers van Tinariwen de 'desert blues' uitvonden. Ik kreeg een mooie kleine tehardent-demonstratie van Yattara en een ter plekke geïmproviseerde ode aan Portugal, Womex, bandmanager Chris Nolan en mijn persoontje… Wist u overigens dat Iyad ag Ghali, de man die Tinariwen drie decennia geleden geld gaf omdat hij ze zo goed vond, nu Mali terroriseert als 's lands meest gevreesde 'jihadistische' krijgsheer? Het kan verkeren.

Oorlog en muziek
Ik vertelde iemand van de Womex-organisatie bij een toevallige korte ontmoeting dat hun workshop 'Oorlog en Muziek' natuurlijk al veel eerder georganiseerd had kunnen worden, bijvoorbeeld over Mali. Maar nu de oorlog door de deuren van Europa naar binnen is gedenderd via Oekraïne blijkt het plotseling een thema. De workshop was geen onverdeeld succes. De inleider las ellenlange ingestuurde verklaringen voor en de 'discussie' ontaardde in een woordenwisseling met Oekraïense vluchtelingen over hoe moeilijk het was voor Russen in Rusland om zich tegen de oorlog uit te spreken. Tegen het eind wezen de vluchtelingen de tamelijk toondove workshopleider erop dat het niet om Rusland ging. De vraag was namelijk hoe je de Oekraïense muziek kon helpen de Russische invasie beter te overleven. Er werd over en zonder hen gepraat, een ervaring die ze delen met talloze vluchtelingen en migranten in Europa. Meer indruk maakte iemand die ik niet kende, een muzikante die in haar eentje kort een weemoedige melodie speelde op de traditionele Oekraïense harp, de bandura, bij een stand op de Trade Fair. Daar zou ik graag meer van en over horen.

Afrotronix

Context
Zo bleef de wereldse werkelijkheid maar gatecrashen. Afrotronix begon zijn set met een korte verklaring van bandleider Caleb Rimtobaye uit Tsjaad, waar vierentwintig uur eerder zeker vijftig demonstranten waren doodgeschoten in de straten van de hoofdstad N'Djamena, tijdens een mars tegen de militaire junta en voor democratie. Ik was onder de indruk en vond de set aanstekelijk en bij vlagen indrukwekkend. Context maakt natuurlijk uit in dit verband, maar soms ook weer niet: het optreden van de net als Rimtobaye in Canada wonende Malinese Djely Tapa boeide me niet. In plaats van een soepele mix van elektronica met Afrikaanse zanglijnen zoals bij Afrotronix kreeg ik bij Djely Tapa een aan pathos grenzende theatrale mismatch van oud en nieuw.

Djely Tapa

Epidemie van geweld tegen vrouwen
U ziet: de de hang naar vrede en harmonie vormde bij deze Womex één rode draad, de terugkeer naar traditie een andere. Bij Karyna Gomes en Al Bilali Soudan komen die twee bij elkaar – en dat is ook het geval bij Pilani Bubu uit Zuid-Afrika. Net als Gomes heeft Bubu een ander vak: televisiepresentator en zakenvrouw. Bubu heeft een megaproject opgezet, dat simpelweg Folklore heet. Gebruikmakend van traditionele zang ('Bij ons thuis werd altijd meerstemmig gezongen') en een paar van de twaalf officiële talen in het land (Xhosa en Setswana) verbindt Pilani haar eigen levensverhaal aan de onvoorstelbaar turbulente geschiedenis van haar land en eindigt in een pleidooi om sommige van de oude tradities (zoals sommige behoorlijk bloederige mannenbesnijdenisrituelen) om te buigen naar betere versies. Die vraag verbindt ze vervolgens met een urgent pleidooi om een eind te maken aan de afgrijselijke epidemie van geweld tegen vrouwen in haar land. En dat alles doet ze met een glasheldere stem, die bij deze showcase werd omlijst door de uiterst subtiel gitaarspel en prachtige aan Hugh Masekela denkende trompettonen… 'Ik kan een heel orkest meenemen', zei ze desgevraagd, 'of we kunnen met z'n tweeën spelen, net naar wat de situatie verlangt.'

Pilani Bubu

Kaapverdiaanse muziek 
Minder harmonieus zijn de taferelen in de Kaapverdiaanse muziekscene, waar een platenlabel, een festival, een muziekbeurs en een paar sleutelfiguren zo gezichtsbepalend zijn geworden dat wie niet in dat kader past, ook letterlijk uit de boot valt. Het feit dat een wereldwijd publiek de Kaapverdiaanse muziek vooral associeert met een aantal goed herkenbare muziekstijlen (morna, coladeira, beetje batuka en funaná) valt de artiesten op zich niet te verwijten, maar sluit wel een aantal andere genres, artiesten en vooral vernieuwing uit. En dat is op z'n minst zonde. Op een andere tijd en plaats meer hierover.

Tito Paris deed ondertussen tijdens zijn showcase wat je van Tito Paris kon verwachten: mooie morna’s, fijne coladeira’s, doorleefd gezongen met die licht hese stem en begeleid door een goed geolied orkest. Hij schrijft mooie liedjes die komen met romige arrangementen en afgepaste solo’s. Spannend is het allemaal allang niet meer, maar daar is de stal waar hij vandaan komt dan ook niet voor.

Tito Paris

Bijtende teksten
Voor spannend kon je wel terecht op de hele vroege zondagochtend bij de Club Summit, die ik bereikte na een tamelijk surrealistische nachtelijke voettocht door de buitenwijken van Lissabon, waar mensen in kolossale flattorens en -muren wonen, van ergens tussen de tien en twintig etages. Hier woont de diaspora: mensen uit landen die vroeger Portugese kolonies waren. In deze woonkazernes wordt hele andere muziek gemaakt en beluisterd dan zoetgevooisde fado’s en morna’s; dit zijn de buurten van de striemende elektronische revolutiebeat van Scuru Fitchadu en de rock van Cachupa Psicodelica. Want natuurlijk zijn vrede en harmonie prachtig, maar soms moet er echt even een steen in die kalme (wereld)muziekvijver…

Goed dan. Op die Club Summit waren tijdens de slotavond ook striemende beats te horen, die de Oegandese Nyge Nyge Crew (dat staat voor Vrede! Liefde! Uitbundigheid!) uit haar dj-set toverde. De Nigeriaanse rapkomeet Bisola Olubenga (Auntie Rayzor op toneel) voegde daar haar bijtende teksten aan toe. 'Heerlijk, dit!', riep een muziekproducente me toe in een pauze tussen het ene enerverende nummer en het volgende, allemaal kort en allemaal hard. Auntie Rayzor heeft haar plek in de Nigeriaanse muziekcanon al zeker gesteld met Kuku Corona uit 2021. Ik zie dat nummer als een hevig dansbare pastiche op al die stichtelijke liederen die het Afrikaanse continent overspoelden toen de pandemie uitbrak en – tot stomme verbazing van vooral Westerse betweters – pertinent weigerde de zoveelste ravage op het continent aan te richten. Een passend einde dat ik met nasuizende oren verliet. In een taxi.

Oase van aangenaamheid
Naast de aangekondigde programma’s waren er natuurlijk weer de speciale gelegenheden. Kimi Djabaté komt uit Guinee Bissau en is, net als de president van dat land, gezegend met onmiskenbaar Malinese connecties. Dat was te horen in een prettig repertoire dat we mochten bewonderen in een spelonkachtige ruimte in Galerie Zé Dos Bois, een oase van aangenaamheid in het door platte commercie totaal verziekte Barrio Alto, waar fado een circus is geworden en dronken geloei tot in de ochtenduren door de straten klinkt.
Kimi Djabate speelde gitaar en balafon met een soepel spelende band, waar melodieën uit het oude Mali speels wisselden met wat meer Lusofoon (Portugees) klinkende tonen. Een leuke ontdekking, met dank aan Stan Rijven die me naar Zé Dos Bois dirigeerde.

Fijne mix
En zo was er nog meer. Miriam Brenner stuurde me richting een club aan de Tejo-rivier waar Miroca Paris speelde. Miroca is een duizendpoot. Hij begon als percussionist, speelde met Cesária Évora en heel veel anderen (Madonna bijvoorbeeld, jawel!) en verzon op zeker moment dat het best leuk zou zijn die percussielijnen over te zetten op gitaar. Het resultaat is een fijne mix van Cabo Verde, Brazilië, pop en Portugal. Daar gaan we zeker meer van horen, bijvoorbeeld wanneer hij zijn nieuwe, West-Afrikaans getinte project komt presenteren. Nu nog een label…

Een ontmoeting met Sina Kienou, een virtuoze gitarist uit Burkina Faso die ik ken uit de tijd dat hij en ik allebei in Ouagadougou woonden en hij op bijna ieder podium in de stad te vinden was, zat er helaas niet in. De club waar hij zou spelen bleek op de maandagavond na Womex gesloten. Dat was ook niet al te slim van mij: welke tent is op maandag nu open?? Graag had ik zijn prachtig subtiele gitaarwerk weer eens live gehoord maar dankzij Ton Maas die me tipte heb ik wel de muziek die hij heeft opgenomen met Soledad Kalza. Ik ben benieuwd.

A Coruña 2023
Womex volgt mijn eeuwige lobby voor landen rond de Middellandse Zee en strijkt volgend jaar weer neer in Spanje: A Coruña. Lissabon dit jaar en Porto vorig jaar zijn trouwens uitermate goed bevallen, Womex. Van mij mag het zo weer. O, en Italië, Griekenland, Marokko en stukjes Zuid-Frankrijk liggen ook aan de Méditerranée. Een goed verstaander, enzovoorts.

Bram Posthumus in Lissabon

Fotografie: Eric van Nieuwland, Jacob Crawfurd en Yannis Psathas

Nog veel meer verslaggeving vanaf de de Womex in Lissabon hier.