Voor het eerst werkt het Holland Festival samen met twee 'associate artists', beiden uit Afrika. De blanke beeldend kunstenaar William Kentridge uit Johannesburg, Zuid-Afrika, en de zwarte choreograaf/danser Faustin Linyekula uit Kisangani, de derde stad van het onmetelijke Congo, dat bij de Vrede van Berlijn van 1884 aan de Belgische koning Leopold werd gegeven. Twee Afrikaanse landen waarvan de populaire muziek al jaren op een warm onthaal kan rekenen bij de redactie van Mixedworldmusic.

door Pieter Franssen

Werd in voorgaande jaren vaak het spits afgebeten door 'wereldse' voorstellingen in Carré, zoals Amal Maher sings Oum Kalsoum, El Gusto, het chaabi-orkest van veteranen uit Algerije, of Fela! de musical, dit jaar ging het om meer dan alleen maar mooie muziek.

Verzwegen geschiedenis
Zo stond het eerste festivalweekend stond vooral in het teken van de wereldberoemde, multigetalenteerde beeldend kunstenaar William Kentridge en zijn fenomenale, multimediaspektakel The Head And The Load (are the troubles of the neck). Daarmee vertelt Kentridge het lang verzwegen en dus nog altijd onbekende verhaal van de twee miljoen naamloze Afrikaanse dragers in de Eerste wereldoorlog, de strijd tussen de koloniale grootmachten Engeland, Frankrijk en Duitsland.

Adembenemde stop-motion
Het begint allemaal met een kaart van Afrika die willekeurig wordt verknipt door de machthebbers, fraai in beeld gebracht door Kentridges animaties in schurend zwartwit, waarin hij ook jongleert met objecten als grote megafoons en uitkijkposten op het podium. Het is een orkestrale orgie voor de zintuigen, zowel op het panoramische, vijftig meter brede podium, dat ook kon worden uitgerold tot een soort van catwalk, als op het achterliggende decor van projectieschermen. Een overrompelende collage van beeld, geluid, beweging, film, dans en muziek uit diverse genres, van opera-achtige klaagzang, tot trotse Zoeloekoren, koraspel door een griot uit Guinee, een blazersfanfare en stukken van Europese componisten en dadaïsten uit dezelfde periode van onder meer Ravel en Schwitters, en verder het verontrustende geluid van bombardementen en geweerschoten. En dat alles dus in combinatie met de adembenemende stop-motion-animatie van voortdurend wisselende houtskooltekeningen. Er worden landkaarten getoond van Afrika in 1905, gecombineerd met kille opsommingen van doodsoorzaken. Er passeert een lange processie met op het hoofd gedragen voorwerpen, zoals een vliegtuig en een grammofoon. Tegen dit aangrijpende decor voltrekt zich de opera-achtige klaagzang over de vergeten rol en het vergeten leed ('no name, no man, no number, no soldier'), van miljoenen Afrikanen die door Britten, Fransen en Duitsers werden ingezet als draagezels en kanonnenvoer in de Eerste Wereldoorlog.

De macht van verbeelding
Op dramatische wijze worden hun erbarmelijke omstandigheden middels processsies over het podium uit de doeken gedaan in een gedurfd en op overrompelende wijze verteld oorlogsdramaproject, gelardeerd met geprojecteerde tekstfragmenten zoals  'where were the boots we didn't have, where are the prizes we didn't win, the medals we didn't get?' Het panoramische tableau vivant kreeg een collage-achtige soundtrack gecomponeerd door Philip Miller, met wie Kentridge al vijfentwintig jaar muzikaal samenwerkt. Eem hoogtepunt is de furieuze dialoog tussen Ann Misana, een zwarte operadiva, die het leed bezingt van de zwarte dragers, en Joanna Dudley, een krijsende witte zangeres met de Duitse adelaar op het hoofd, die het kolonialisme verbeeldt. Twee zangers/muzikanten uit het koor uit Johannesburg - Sipho Seroto en Bham Mtabeni - stelen de show als de ene zwaargewonde zijn kameraad op zijn net tilt en het tweetal op ontroerende wijze de titel van de voorstelling uitbeeldt.

Invoelbaar herleefd verleden
Met teksten als 'Geef ons onze koninkrijken terug!' wordt de wanhoop van een continent in verdrukking verwoord. The Head and the Load is een overvolle, met artistieke branie uitgevoerde braai aan ideeen, die overigens perfect inelkaar grijpen om het verzwegen verhaal van de strijd (in episodes opgedeeld) tussen Franse en Britse machthebbers enerzijds en Duitsers anderzijds invoelbaar tot leven te wekken. In de tentoonstelling Ten drawings for projection van William Kentridge in filmmuseum Eye zijn diverse voorbeelden van films, en animaties in houtskool en inkt te zien, eveneens met muziek van Philip Miller. Voor een tekening met aids als thema koos Kentridge echter een nummer van de Zairese muzikant, gitarist en orkestleider Franco, die zelf aan aids overleed. 'Ik ben groot bewonderaar van Franco's muziek', vertelde Kentridge dagen later in een dialoog met schrijver Denis Hirson in een van de zalen van Eye, waar alles voor de verandering wél goed te verstaan was!

Johannesburg, City of a Thousand Faces
Johannesburg, 'city of immigrants from all over the world', gesticht om geologische redenen (goudertswinning), stond in centrum van de aandacht tijdens een lezing met debat in het Zuid-Afrikahuis. De vroegst bekende foto van Jo'burg uit 1886 laat clusters van goudzoekerskampementen zien, maar er werden ook foto's getoond van dansende zwarte mijnwerkers uit 1920, die zich eens per maand mochten uitleven in tribal dance.

A tale of two studios
Kentridge: 'Ik werk vanuit twee ateliers: eentje bevindt zich in het rijke deel van de stad en de andere op een rafelrandlocatie. Dat houdt me scherp. Daardoor merk ik ook dat Jo'burg steeds meer Ethiopiers telt en er bij mij in de buurt een soort Little Addis aan het ontstaan is. In de studio nemen we alle mogelijke kunst- en uitingsvormen in overweging als we nieuwe ideen willen realiseren.' Kentridge is initiatiefnemer van Center of The Less Good Idea, een creatieve broedplaats in Maboneng, waar vooral zang, dans en theater centraal staan. Het centrum dankt zijn naam aan een Afrikaans spreekwoord: 'If you can't find a good doctor to solve your problems, go to a less good one to cure your problem.' 

Born Free
'Jo'burg is both a wonderful and a horrible city. Dat levert actieve onzekerheid op', aldus Kentridge in debat met fotograaf Ilvy Njiokiktjien, winnaar van de Zilveren camera. Zij maakte de geweldige serie Born Free, waarin onder meer treffende foto's van kussende mannen in Johannesburg, een serie over de generatie die na 1994 (Mandela year!) in Zuid-Afrika werd geboren en die nu te zien is in het fotomuseum van Hilversum. Bart Luirink, die vertelde over zijn lotgevallen als blanke nieuwkomer in Johannesburg ('the city you love to hate') eind jaren tachtig en als bewoner van Pretoria, deed een wat vaag relaas. Voor Luirink is Johannesburg vooral een stad van protest: 'Weg met het Kaferkaans!' Het was een bij vlagen boeiend gesprek, geleid door dezelfde Zuid-Afrikaanse dame die ook de inleiding bij het majestueuze The Head and the Load verzorgde.

Kentridge versus Linyekula
In een niet al te best gemodereerd debat met Faustin Linyekul (winnaar van de grote prijs van het Prins Clausfondsprijs in 2007 en wereldvermaard danser/choreograaf) op zondagmiddag in de Rabozaal kwamen ook de verschillen tussen beide kunstenaars in hun opvattingen over wat kunst is en hun kijk op de verwerking van het koloniale tijdperk naar voren. 'De verborgen verhalen die zijn weggestopt, moeten verteld worden! Ik hou ook van positieve onzekerheid, van wat onaf is', stelt Kentridge. Linyekula brengt zijn verzwegen verhalen uit de Congo vooral over via dans, geluiden en mime, Zowel tijdens het Holland Festival als in Congo, waar hij met bescheiden middelen werkt in zijn Studios Kabako. 

Amsterdamse indrukken
Gevraagd naar zijn indruk van Amsterdam, van wat de stad hem te bieden heeft dat hem herinnert aan thuis, antwoordt Kentridge: 'Vooral het Stedelijk Museum: great contemporary art, die fantastische marmeren trap naar boven en The Beanery van Kienholz!' Maar hij noemt ook het voormalige Stadhuis op de Dam, waar Zuid-Afrika in 1652 als Nederlands koloniaal bezit werd vastgelegd, de artistieke vrijheid en de ontregeling (taal is nonsens) die de dadabeweging in 1915 teweegbracht. Linyekula bleek zijn inspiratie ook vroeger gezocht te hebben in de Bijlmer, inmiddels Amsterdam-Zuidoost.

Verstaanbaarheid
Het ruim een uur durende gesprek met Lenyekula en Kentridge bracht vele standpunten en uitwerkingsideeen naar voren met grote verschillen in opvatting, maar de noodzaak van de vergeten en/of verzwegen verhalen die verteld moe(s)ten worden, werd door beide kunstenaars volmondig gedeeld. Dat werd vooral duidelijk in de later gestreamde podcast, want tijdens het debat zelf was de geluidskwaliteit abominabel en waren de heren amper verstaanbaar.