Niemand in Zimbabwe kon tippen aan zijn populariteit. Wanneer Tuku, zoals iedereen hem noemde, een nieuwe single of een album uitbracht – en dat was vaak –, stroomde zijn muziek in sneltreinvaart door het land. Uit de radio’s van auto’s, taxi’s en bussen, in de winkels, restaurants en bars van de steden en niet snel daarna in de meest afgelegen dorpen en dan vooral in de 'bottle stores', waar mensen hun drank per fles komen kopen. Oliver (Tuku) Mtukudzi werd 66 jaar.

door Bram Posthumus

Beroemd worden is één ding en daar heeft Tuku hard aan gewerkt. Om te beginnen moest hij de weerstand van zijn eigen ouders overwinnen, die dachten dat muzikanten maar luie nietsnutten waren die voor galg en rad opgroeiden – een vooroordeel dat meer artiesten uit Afrika parten heeft gespeeld. Tuku’s ouders gaven het verzet op toen hij thuiskwam met het geld dat hij verdiend had met zijn eerste album, in 1978.
Eerder had hij al successen behaald met The Wagon Wheels, maar toen hij merkte dat het management van de band hem tegenwerkte, begon hij voor zichzelf, met een eigen band: Oliver Mtukudzi and The Black Spirits.

Zeldzaam talent
Vier decennia lang heeft Tuku een schatkamer volgestopt met juwelen: zijn liedjes. Hij had het zeldzame talent je met een melodie of – als je het Shona beheerst, de taal waarin hij het meeste zong – een enkele zin in je hart te raken. Dat had ook alles te maken met zijn onderwerpen: de dingen die mensen bezighouden. Of dat nu een hardnekkige droogte was waardoor de voedselvoorziening in gevaar kwam (Nzara, Hongersnood) of de open wonden die Zimbabwe’s gewelddadige geschiedenis had geslagen (Hatidi Hondo, Pleidooi voor vrede en dialoog) – Tuku had er een verhaal bij dat iedereen bovendien zo mee kon zingen. In een taal die veel – niet alle – Zimbabweanen kunnen volgen. Hij zong trouwens ook in de tweede taal van de natie, het SiNdebele en in het Engels.
Er zijn veel legendes over dat ándere dat hem zo onvergetelijk maakte: zijn no-nonsense eenvoud. In de jaren tachtig zat hij vaak voor de deur van een hotel in Harare liedjes te spelen, gewoon omdat hij dat leuk vond. Het verhaal dat hij een fan meenam voor een lunch haalde alle Zimbabweaanse kranten, net als de onvergetelijke bruiloft die hij een jong stel bezorgde door totaal onverwacht live in hun huiskamer te komen spelen. Dat laatste gebeurde nog maar vier maanden geleden.

Zachtmoedige geest
En dan dat kuchje! Nooit opgevallen? Luister naar een paar van zijn nummers en je komt het gegarandeerd tegen. Het verhaal is dat dit eigenlijk een ongelukje in de studio was bij een opname aan het begin van zijn solocarrière. Bij het terugluisteren vroeg de technicus of dat niet over moest, waarop er een typische Tuku-reactie volgde: ach nee, laat het er maar in. Hij maakte er zijn handelsmerk van, bijvoorbeeld voor zijn monsterhit Pss Pss Hallo, een nummer uit 1988 dat maandenlang niet van de radio was weg te slaan. Dat nummer was, enigszins ongelukkigerwijs, mijn eigen eerste kennismaking met de muziek van Tuku, toen ik in Zimbabwe Engelse les kwam geven. Gelukkig kwam ik er al snel achter dat de man veel meer en vooral beter werk had geschreven… 66 Albums vol, want zo veel heeft hij er gemaakt.
Er is weinig waar Tuku’s meteen herkenbare, omfloerste stem zich niet over uitgelaten heeft. Hij speelde een sleutelrol in de bewustwording omtrent Aids (het bijna wanhopige Todi? is diep ontroerend) en vroeg consequent aandacht voor de minder bedeelden in de samenleving. Neria, de film waarin hij speelde en waarvan hij het titelnummer componeerde, is een hart onder de riem van vrouwen die hun man kwijtraken en door diens familie onteigend zijn of worden. Wie het bij dat nummer droog houdt heeft een hart van steen.

Hertme 2013
Politiek. Dat was eigenlijk het enige waar hij zich verre van hield. Natuurlijk had hij in een ver verleden een anti-apartheidnummer opgenomen, Sausi Africa, en een lied over de bevrijding van zijn eigen land, maar hij ventileerde geen uitgesproken meningen zoals zijn landgenoot (en kortstondige bandgenoot in The Wagon Wheels) Thomas Mapfumo dat deed; Mapfumo moest zijn opinie bekopen met langdurige ballingschap.
Tuku tourde over de hele wereld, vooral na het fenomenale succes van het album Tuku Music uit 1999. Het Afrikafestival in Hertme strikte hem voor een memorabel optreden in 2013. Bekijk een deel van dat optreden hier: 



Hij speelde van Montreal tot Melbourne en maakte altijd plek in zijn agenda voor Zuidelijk Afrika, waar hij mateloos populair is. Maar thuis was en bleef Zimbabwe. Daar begon hij in 2003 aan de bouw van Pakare Paye, een muziek- en kunstencentrum, in Norton vlakbij de hoofdstad Harare.
Dat centrum staat er. Tuku zal er niet meer spelen. Gestorven, na een kortstondige ziekte, zoals de dokters zeggen, in een kliniek in zijn stad, Harare. Nooit meer Tuku. Dat idee went maar moeilijk. Wat gaan we hem missen, die boomlange man met zijn zachtmoedige geest en die stem van fluweel.

Twee van zijn mooiste nummers: 

Eerbetoon door Thomas Mapfumo
Thomas Mapfumo speelde op 28 april 2018 voor het eerst na veertien jaar weer in Zimbabwe. Eén van zijn gasten: Oliver Mtukudzi. Er gaan af en toe boze geruchten rond over een vermeende rivaliteit tussen de twee, waar nooit iets van is gebleken. En de dag na Tuku's overlijden schreef Mapfumo onder meer dit in een eigen verklaring:
‘Oliver Mtukudzi was één van ons. We begonnen heel lang geleden, in de jaren zestig in Harare. We namen dezelfde weg en streden voor dezelfde zaak terwijl we zongen, de mensen vermaakten en raad gaven vanaf verschillende plaatsen en soms vanaf dezelfde plaats.
‘Vandaag is een trieste dag. Tuku was een geweldige, zachtaardige man die altijd klaar stond voor anderen. Ik huil voor een broer, vriend, oom, grootvader en wijze man.
‘Er zijn maar weinig muzikanten van nu die kunnen omgaan met de culturele balans en de dynamiek die we tegenwoordig tegenkomen. Hij deed het gewoon. Hij zong nooit alleen maar voor geld, maar om zijn eigen overtuiging waarde te geven. Natuurlijk: het geld volgde die overtuigingen en hij slaagde erin een geordend leven te organiseren waar velen van ons naar opkijken. Met zijn Pakare Paye Arts Centre heeft hij een erfenis nagelaten, een Tuku Music-wegwijzer, waardoor wij allemaal, artiesten en fans, zijn naam nooit zullen vergeten.'

Oliver (Tuku) Mtukudzi (Highfield (Harare)
22 september 1952 – aldaar, 23 januari 2019)