De Nederlandse Alan Lomax is niet meer. Na een kort ziekbed is vrijdag 23 juli jl. radiomaker, liedverzamelaar en wetenschapper Ate Doornbosch op 84-jarige leeftijd in Schiedam overleden. Ate Doornbosch maakte voor de VARA (later NRU en NOS) het bekende radioprogramma ‘Onder de Groene Linde’ en was tevens verbonden aan het Meertens Instituut. MixedWorldMusic herpubliceert hier het artikel van de hand van Jaïr Tchong, dat eerder verscheen in Mixed Wereldmuziekmagazine ter gelegenheid van het verschijnen van Onder De Groene Linde, een lijvige box met negen cd’s, een dvd en een boek, waar een selectie uit het werk van Doornbosch in verzameld is die in 2008 in Rasa, Utrecht, werd gepresenteerd.

door Jaïr Tchong

Onder leiding van Louis Grijp, bijzonder hoogleraar liedcultuur aan het Nederlandse Meertens Instituut, hebben studenten een keuze gemaakt uit het enorme archief van het legendarische volksmuziekprogramma Onder de Groene Linde van Ate Doornbosch. Vlak voor de voltooiing van het project sprak Mixed met Grijp op zijn kantoor in het door J.J. Voskuils romancyclus Het Bureau legendarisch geworden Meertens Instituut.

Ate Doornbosch wordt wel de Nederlandse Alan Lomax genoemd. De onvermoeibare radiomaker zocht vier decennia lang heel Nederland af naar ongeschoolde zangers en zangeressen en maakte opnamen van het traditionele repertoire dat ze van hun ouders hadden geleerd. Wat hij vond, presenteerde hij in zijn radioprogramma. Het werk van Louis Grijp en zijn studenten mondde uit in een lijvige box met negen cd’s, een dvd en een boek, die in 2008 in Rasa, Utrecht, werd gepresenteerd.

Waar ligt de oorsprong van dit project?
Louis Grijp: ‘De vijfhonderd geluidsbanden van Doornbosch lagen onbenut in het Meertens Instituut. Prachtig immaterieel erfgoed, maar we deden er niks mee. Toen besloot ik een werkgroep te organiseren, met achttien studenten musicologie van de Universiteit Utrecht. Tien ervan hebben zich op dit project gestort, met als doel een toegankelijk overzicht te maken van de verhalende liederen uit de collectie Doornbosch. Hier op het instituut hebben we een geluidsstudio, waar alle banden zijn gedigitaliseerd.’

Zevenduizend liederen
‘Zevenduizend liederen staan nu op internet, in de ‘liederenbank’ van het Meertens Instituut, maar daar zal de gemiddelde leek niet naar gaan luisteren. De box is bedoeld als een prettige manier om aan de weet te komen wat uit de oorspronkelijke collectie speciaal van belang is, met per lied een gedegen toelichting. De studenten kregen een aantal selectiecriteria mee: kies de grootste (lees: de meest representatieve; red.) liederen, in de meest complete versie, en controleer vooral ook of ze ook prettig in het gehoor liggen. Blaffende honden, tikkende klokken of fluitende ketels – dat maakte allemaal niet uit. Als het een mooie versie was, dan kozen we die. De studenten zaten hierboven soms met rooie oortjes te luisteren.’

Wat is nu eigenlijk het belang van Onder de Groene Linde?
‘Dit project gaat over de mondelinge overlevering van liedcultuur, maar het heeft zeker ook te maken met muziekpsychologie en met de vorming van cultureel erfgoed in de herinnering. Interessant daarbij is de wisselwerking tussen zogenaamde mondelinge circuits en in schrift vastgelegde tradities. Vroeger dacht men dat de doorgave van generatie op generatie uitsluitend via de ene of de andere weg verliep, maar het speelt allebei een rol. Niet één lied is hetzelfde, noch qua tekst, noch qua melodie. Doornbosch stelde in die zin de verkeerde vraag, omdat hij op zoek was naar een veronderstelde oerversie. Zelf vind ik het interessanter om te kijken naar in hoeverre de mensen er juist iets van zichzelf in wisten te leggen.’

Mytische locatie Terschelling
De liederen in de box zijn geordend volgens een bepaald principe. In de jaren vijftig bezocht Doornbosch de International Ballad Conference, waar de belangrijkste volksmuziekonderzoekers uit Europa elkaar ontmoetten. Daar kwam hij op het idee om zijn veldopnamen te ordenen langs de lijnen van de ‘balladentypenindex’, een Linnaeus-achtige poging om het volksrepertoire in te delen naar basismotief.

Grijp: ‘Dit jaar komt deze conferentie naar Terschelling, onder folkloristen een mythische locatie. De internationaal vermaarde etnomusicoloog Jaap Kunst deed op Terschelling aan participerend onderzoek: hij speelde mee met plaatselijke muzikanten. Kunst heeft daarover een baanbrekend boek geschreven. Hij heeft als getuige en als participant nog de laatste echo’s gezien van de oude volkscultuur. In zijn kielzog togen nog vele andere folkloristen voor onderzoek naar het eiland. Zoiets heeft dan de neiging zichzelf te versterken: er ontstaat een onderzoekstraditie rond een bepaald onderwerp, in dit geval de Terschellinger folklore.’

Vergeleken met veel omringende Europese landen is de interesse voor volksmuziek, zeker bij de jeugd, in Nederland altijd sterk achtergebleven. Waarom is dat volgens u?
‘In Nederland heeft het altijd ontbroken aan de typisch romantische interesse voor volksmuziek. De romantiek (in de betekenis van de cultuurhistorische stroming; red.) sloeg hier veel minder aan. In Engeland, Schotland en België was men, toen het hier eind jaren zestig voorzichtig begon, al lange tijd bezig met de herwaardering van het eigen cultureel erfgoed. In Vlaanderen had dat zeker te maken met het feit dat men onder de plak zat van de Franstalige bourgeoisie: in oude liederen zocht men steun en houvast. Volksmuziek is in die zin vaak een constructie van nationale identiteit, zoals de filosoof Herder die ooit beschreef.’

Maar waarom geldt dat verschijnsel dan veel minder voor Nederland? Wordt hier soms slechter gezongen?
‘Dat klinkt mij ongeloofwaardig in de oren. Het is meer dat je mensen nodig hebt die zeggen dat het bijzonder en de moeite waard is. Bovendien ontbrak hier altijd de politieke noodzaak en, zoals het gezegde gaat, alles gebeurt hier vijftig jaar later. In Engeland had je al in 1902 zo’n radioprogramma.’

Veelbeluisterd radioprogramma
‘Op z’n hoogtepunt had het programma van Doornbosch ongeveer driehonderdduizend luisteraars, merendeels oudere mensen. Je zou het een vroege versie van Hyves kunnen noemen, want die luisteraars vormden samen een levendige gemeenschap, verenigd in de wens om de traditie te leren kennen.’

Vallen er vanuit deze liederen nog lijnen naar het heden te trekken? Anders gesteld: wat fascineert u er persoonlijk aan?
‘Persoonlijk ben ik gegrepen door het besef van allerlei tradities die ook hier bestaan hebben. Daarnaast is het prachtig om in liederen historische gebeurtenissen terug te vinden, zoals de moord op een agent die in een van de geselecteerde liederen wordt verhaald. Door naar het verleden te kijken begrijp je het heden beter. Je ziet de oorsprong van de gemeenschap waarin je leeft. Daarin ben ik volgens mij net zo romantisch als de denkers van rond 1850. Zelf ben ik uiteindelijk ook in de voetsporen van Doornbosch getreden, want met die tweede groep studenten heb ik twee oude dametjes in Amsterdam gesproken en opgenomen. Dat zijn mensen uit een generatie na Doornbosch, want zijn informanten zijn inmiddels voor het grootste deel overleden.’

De box
Louis Peter Grijp & Ineke van Beersum (red.) - Onder de Groene Linde, 163 Verhalende Liederen uit de Mondelinge Overlevering, Opgenomen door Ate Doornbosch, e.a.

De box, met negen cd’s, een dvd en een boek, wordt uitgegeven door Music & Words, in samenwerking met het Meertens Instituut.

Dit artikel verscheen eerder in Mixed Werelmuziekmagazine nummer 7, winter 2008.