Voor weinig Europese volken is de relatie tussen landkaart en identiteit zo problematisch als voor de Polen. Eeuwenlang werd hun grondgebied letterlijk heen en weer geslingerd tussen de hen omringende grootmachten. De verschuivingen waren zelfs zo extreem dat er op de kaart nauwelijks plekken zijn aan te wijzen die al die tijd tot Polen hebben behoord. Er was zelfs een periode waarin het land formeel niet eens bestond. De aanstichters van al dat leed kwamen overigens niet uitsluitend uit Rusland en het tegenwoordige Duitsland; ook de Zweden hielden in de zeventiende eeuw zodanig huis in Polen dat bijna een derde van de bevolking het leven liet. Als het om de Poolse ziel of de Poolse identiteit gaat, biedt de verbondenheid met grondgebied dus weinig houvast. Misschien is het wel daarom dat de Polen zich met zoveel enthousiasme ontfermen over hun immateriële erfgoed en met name de volksmuziek. Vrijwel nergens in Europa tiert de rootsmuziekscene zo welig als in Polen. Dat de Polen daarbij kunnen putten uit een schat aan informatie over het eigen cultureel erfgoed, is vooral te danken aan het levenswerk van één man, die bovendien niet eens een ‘echte’ Pool was, maar een etnische Duitser – Oskar Kolberg.

door Ton Maas (tekst en foto's)

Kolberg kwam tweehonderd jaar geleden ter wereld in het Poolse provinciestadje Przysucha. Vader Julius was hoogleraar in Warschau, moeder Carolina was van Franse komaf. Frédéric Chopin was in het gezin een graag geziene gast. De jonge Oskar studeerde compositie en piano, en werkte ook een tijdje bij een bank, maar zijn passie vond hij uiteindelijk in het rondreizen als verzamelaar van volksmuziek en later ook van volksdansen, spreekwoorden en gezegden, sprookjes, verhalen, rituelen en spelletjes. Het gebied van de Pools-Litouwse Unie dat hij gedurende een halve eeuw bereisde reikte van de Baltische kust tot aan de Zwarte Zee. Intensief veldonderzoek stelde hem in staat de manieren waarop melodieën en teksten in verschillende regio’s werden geïnterpreteerd met elkaar te vergelijken. De volledigheid waarmee hij de Poolse cultuur en traditie in kaart bracht is dan ook zonder weerga in Europa.

Levenswerk
Kolbergs eerste publicatie – Liederen van het Poolse volk – verscheen omstreeks 1840 in het Duitse Posen (het tegenwoordige Poznan), omdat het boek in Warschau niet door de censuur kwam. Toen hij vijftig jaar later in Krakau overleed, waren drieëndertig delen van zijn levenswerk verschenen. Kolbergs gepubliceerde oeuvre beslaat inmiddels tachtig delen met in totaal veertigduizend pagina’s, en nog altijd zijn niet al zijn manuscripten in drukvorm verschenen.

Buitenbeentje
Wie nu vanuit het Westen het voormalige oostblok beschouwt, zal wellicht opmerken dat Polen zich van zijn buren onderscheidt door politieke stabiliteit en forse economische groei. Maar ook tijdens de communistische overheersing was het land een buitenbeentje. Anders dan in andere Oost-Europese landen en Rusland, kon collectivisering van de landbouwgrond niet worden gerealiseerd. Ook de katholieke kerk liet zich niet ringeloren en bezorgde kritische geesten een welkome vrijplaats binnen kloostermuren. Anders dan in de voormalige DDR, waar zoals bekend de achterdocht regeerde, voelden de meeste Polen zich onderling verbonden in hun afkeer van de overheerser. En terwijl elders in het Warschaupact vooral de kitsch van de ‘officiële’ folklore te zien en te horen was, verschenen echte volksmuzikanten als de familie Trebunia-Tutki uit Zakopane regelmatig op de Poolse staatsradio en -televisie.

De traditie vernieuwd
In de jaren negentig begonnen ook ‘serieuze’ muzikanten zich met de volksmuziek te bemoeien. Zo maakte jazzcoryfee Zbigniew Namyslowski een plaat met Jan Karpiel en zijn dorpsensemble uit het Tatragebergte. Maar het was de wonderlijke cross-over tussen de hoekige hooglandmuziek van Trebunia-Tutki en de lijzige reggaeswing van The Twinkle Brothers uit Jamaica die de oude Poolse folklore in de jaren negentig opeens helemaal hip maakte. Jonge muzikanten begonnen zich te verdiepen in lokale stijlen en vormden bands met namen die vaak een knipoog maakten naar het verleden, zoals Orkiestra p.w. Swietego Mikolaja (orkest onder de naam Sint Nicolaas), Transkapela (woordspeling met trance) en Kapela z wsi Warszawa (kapel van het dorp Warschau). Laatstgenoemde brak vervolgens internationaal door als Warsaw Village Band.

Rootsmuziek
Het succevolle radioprogramma Nowa Tradycja (Nieuwe Traditie) speelde een belangrijke rol in de ontwikkeling van de Poolse rootsmuziekscene. Het gaf uiteindelijk zelfs voeding aan een soort stromingenstrijd tussen ‘nieuwe’ en ‘oude’ traditie, met aan de ene kant de ‘modernisten’ van de Warsaw Village Band en aan de andere kant het trio van violist Janusz Prusinowski, die juist in de leer ging bij oude dorpsmuzikanten om de fijne kneepjes van het ‘village style’ mazurkaspel onder de knie te krijgen.



Kolbergs Republiek
Het was Prusinowski die vorig jaar de vierde editie van zijn Mazurka Festival in Warschau als motto ‘Rzeczpospolita Kolberga’ meegaf, als eerbetoon aan de onvolprezen schatbewaarder van het rijke Poolse erfgoed, die precies tweehonderd jaar eerder ter wereld kwam.

De volgende editie van het Mazurka Festival in Warschau is van 21 t/m 26 april 2015.